ენგურჰესი
უნიკალური ენერგეტიკული ობიექტი კონფლიქტურ რეგიონში
ავტორი : თემური თექთუმანიძე
უნიკალური ენერგეტიკული ობიექტი კონფლიქტურ რეგიონში
ავტორი : თემური თექთუმანიძე
შესავალი
ენგურჰესი საქართველოს უდიდესი ჰიდროელექტროსადგურია, რომლის როლიც განუზომლად დიდია საქართველოს ენერგომომარაგებასა და ენერგოუსაფრთხოებაში. ის ენერგეტიკული სისტემის შეუცვლელი საყრდენია და დღესდღეობით მის გარეშე საქართველოს ენერგეტიკული სისტემის გამართული ფუნქციონირება შეუძლებელია. ენგურჰესის დადგმული სიმძლავრე 1300 მეგავატია და საქართველოში გამომუშავებული ელექტროენერგიის დაახლოებით 35% პროცენტი ენგურჰესზე მოდის.[1] უნდა აღინიშნოს, რომ თავისი არსებობის 45 წლის მანძილზე ენგურჰესმა 130 მილიარდ კვტ.სთ-ზე მეტი ელექტროენერგია გამოიმუშავა. ენგურჰესს გამოარჩევს ისიც, რომ ენგურჰესის თაღოვანი კაშხალი მსოფლიოს ყველაზე მაღალი თაღოვანი კაშხლების ხუთეულშია.
ენგურის ჰიდროელექტროსადგური, გარდა ენერგოგენერაციისა, კიდევ სხვა თვალსაზრისითაც არის უნიკალური ობიექტი, რამდენადაც ის ქართველებისა და აფხაზების კონსტრუქციული თანამშრომლობის იშვიათ მაგალითს წარმოადგენს. შეიძლება ითქვას, რომ აფხაზეთი არამხოლოდ დე-იურე, არამედ დე-ფაქტოც საქართველოს ენეგეტიკული სისტემის ნაწილს წარმოადგენს და ეს უპირველეს ყოვლისა, ენგურჰესის დამსახურებაა.[2] ენგურჰესის მნიშვნელობა დასტურდება იმითაც, რომ 2015 წელს საქართველოს მთავრობის დადგენილებით ენგურჰესს კულტურული მემკვიდრეობით ძეგლის სტატუსი მიენიჭა.
ენგურჰესი საქართველოს უდიდესი ჰიდროელექტროსადგურია, რომლის როლიც განუზომლად დიდია საქართველოს ენერგომომარაგებასა და ენერგოუსაფრთხოებაში. ის ენერგეტიკული სისტემის შეუცვლელი საყრდენია და დღესდღეობით მის გარეშე საქართველოს ენერგეტიკული სისტემის გამართული ფუნქციონირება შეუძლებელია. ენგურჰესის დადგმული სიმძლავრე 1300 მეგავატია და საქართველოში გამომუშავებული ელექტროენერგიის დაახლოებით 35% პროცენტი ენგურჰესზე მოდის.[1] უნდა აღინიშნოს, რომ თავისი არსებობის 45 წლის მანძილზე ენგურჰესმა 130 მილიარდ კვტ.სთ-ზე მეტი ელექტროენერგია გამოიმუშავა. ენგურჰესს გამოარჩევს ისიც, რომ ენგურჰესის თაღოვანი კაშხალი მსოფლიოს ყველაზე მაღალი თაღოვანი კაშხლების ხუთეულშია.
ენგურის ჰიდროელექტროსადგური, გარდა ენერგოგენერაციისა, კიდევ სხვა თვალსაზრისითაც არის უნიკალური ობიექტი, რამდენადაც ის ქართველებისა და აფხაზების კონსტრუქციული თანამშრომლობის იშვიათ მაგალითს წარმოადგენს. შეიძლება ითქვას, რომ აფხაზეთი არამხოლოდ დე-იურე, არამედ დე-ფაქტოც საქართველოს ენეგეტიკული სისტემის ნაწილს წარმოადგენს და ეს უპირველეს ყოვლისა, ენგურჰესის დამსახურებაა.[2] ენგურჰესის მნიშვნელობა დასტურდება იმითაც, რომ 2015 წელს საქართველოს მთავრობის დადგენილებით ენგურჰესს კულტურული მემკვიდრეობით ძეგლის სტატუსი მიენიჭა.
როგორ აშენდა ენგურჰესი?
საქართველოს ჰიდროელექტრორესურსების გამოყენების თაობაზე პირველად იდეა ქართველმა საზოგადო მოღვაწემ, ნიკო ნიკოლაძემ გააჟღერა.[3] მან ექსპერტებიც მოიწვია პეტერბურგიდან საქართველოს მდინარეების ჰიდროლოგიური მახასიათებლების შესასწავლად. მონაცემების გაანალიზების შედეგად, ჯგუფმა არჩევანი მდინარე ენგურზე შეაჩერა და მისი კიდევ უფრო დეტალური შესწავლა გადაწყვიტა. მშენებლობის სიძვირის, ასევე პირველი მსოფლიო ომის გამო მდინარე ენგურზე ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობისთვის საჭირო ინვესტიცია ვერ იქნა მოზიდული. საბჭოთა კავშირის პერიოდში აქტიურად მიმდინარეობდა ენერგეტიკული ობიექტების მშენებლობა და ენგურიც მალევე მოექცა ყურადღების ქვეშ, როგორც უნიკალურად დიდი ენერგეტიკული პოტენციალის მქონე მდინარე.
ენგურჰესის მშენებლობა საბოლოოდ 1961 წელს დაიწყო და მისი პირველი აგრეგატი 1978 წელს ამუშავდა. ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა კი სრულად 1980-იანი წლების ბოლოს დასრულდა. აღსანიშნავია, რომ გამოცდილებისა და ცოდნის სიმწირიდან გამომდინარე, ენგურჰესის მშენებლობის პროცესში გამოიყენებოდა შვედური და ფინური აღჭურვილობა, დაპროექტებაზე კი საბჭოთა ინჟინრებთან ერთად ფრანგი და იტალიელი სპეციალისტები მუშაობდნენ. ენგურჰესზე, მათ შორის, მუშაობდნენ სპეციალისტები, რომლებსაც მონაწილეობა ჰქონდათ მიღებული აშშ-ში მდებარე იმ დროისთვის უნიკალური ჰუვერის კაშხლის მშენებლობაში.[4]
საქართველოს ჰიდროელექტრორესურსების გამოყენების თაობაზე პირველად იდეა ქართველმა საზოგადო მოღვაწემ, ნიკო ნიკოლაძემ გააჟღერა.[3] მან ექსპერტებიც მოიწვია პეტერბურგიდან საქართველოს მდინარეების ჰიდროლოგიური მახასიათებლების შესასწავლად. მონაცემების გაანალიზების შედეგად, ჯგუფმა არჩევანი მდინარე ენგურზე შეაჩერა და მისი კიდევ უფრო დეტალური შესწავლა გადაწყვიტა. მშენებლობის სიძვირის, ასევე პირველი მსოფლიო ომის გამო მდინარე ენგურზე ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობისთვის საჭირო ინვესტიცია ვერ იქნა მოზიდული. საბჭოთა კავშირის პერიოდში აქტიურად მიმდინარეობდა ენერგეტიკული ობიექტების მშენებლობა და ენგურიც მალევე მოექცა ყურადღების ქვეშ, როგორც უნიკალურად დიდი ენერგეტიკული პოტენციალის მქონე მდინარე.
ენგურჰესის მშენებლობა საბოლოოდ 1961 წელს დაიწყო და მისი პირველი აგრეგატი 1978 წელს ამუშავდა. ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა კი სრულად 1980-იანი წლების ბოლოს დასრულდა. აღსანიშნავია, რომ გამოცდილებისა და ცოდნის სიმწირიდან გამომდინარე, ენგურჰესის მშენებლობის პროცესში გამოიყენებოდა შვედური და ფინური აღჭურვილობა, დაპროექტებაზე კი საბჭოთა ინჟინრებთან ერთად ფრანგი და იტალიელი სპეციალისტები მუშაობდნენ. ენგურჰესზე, მათ შორის, მუშაობდნენ სპეციალისტები, რომლებსაც მონაწილეობა ჰქონდათ მიღებული აშშ-ში მდებარე იმ დროისთვის უნიკალური ჰუვერის კაშხლის მშენებლობაში.[4]
აფხაზეთში მიმდინარე შეიარაღებული კონფლიქტი და ენგურჰესი
ენგურჰესი გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა აფხაზეთში მიმდინარე შეიარაღებული მოქმედებების დროს, რაც მისი გეოგრაფიული მდგომარეობით იყო განპირობებული. კერძოდ, საომარი მოქმედებების შემდგომ ენგურჰესის კაშხალი და სადერივაციო გვირაბის ნაწილი საქართველოს კონტროლირებად ტერიტორიაზე დარჩა, ხოლო მიწისქვეშა გვირაბი და აგრეგატები, რომლის საშუალებითაც ხდება ელექტროენერგიის გამომუშავება, საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების კონტროლის მიღმა აღმოჩნდა. ამის მიუხედავად, ენგუჰესს ფუნქციონირება ფაქტობრივად არ შეუწყვეტია, რაც უპირველეს ყოვლისა, ენგურჰესის ერთგული და მამაცი თანამშრომლების დამსახურება იყო, რომლებმაც შეიარაღებული მოქმედებების დროსაც არ დატოვეს სადგური.[5]
თავის მხრივ, ენგურჰესის სტრატეგიული მნიშვნელობა კარგად ჰქონდა გათავისებული სეპარატისტულ მხარეს, რამდენადაც ენგურჰესი წარმოადგენდა ფაქტობრივად ერთადერთ მსხვილ ენერგოგენერაციის წყაროს აფხაზებისთვის და მათთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო სადგურის ფუნქციონირების შენარჩუნება.[6] გარდა ენგურჰესისა, აფხაზეთში ფუნქციონირებს მხოლოდ სოხუმის ჰიდროელექტროსადგური, რომლის დადგმული სიმძლავრე 18.9 მეგავატია.[7]
შეიარაღებული მოქმედებების დასრულების შემდგომ აფხაზები ენგურჰესის პერსონალს დაჰპირდნენ, რომ მათ უსაფრთხოებას საფრთხე არ შეექმნებოდა და შეეძლოთ, უკვე წასული თანამშრომლებიც დაებრუნებინათ.[8] აღნიშნული, ბუნებრივია განპირობებული იყო არა კეთილი ნებით, არამედ აფხაზების პრაგმატული მიდგომით, რადგანაც ენგურჰესის მიერ გამომუშავებულ ენერგოგენერაციას მათთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა. შესაბამისად, პრაგმატულმა მიდგომამ როგორც აფხაზების, ისე საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან ხელი შეუწყო ენგურჰესის შეუფერხებლად ფუნქციონირების პროცესს, რაც კონფლიქტის პირობებში თანამშრომლობის დადებით გამოცდილებად უნდა ჩაითვალოს.
ენგურჰესი გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა აფხაზეთში მიმდინარე შეიარაღებული მოქმედებების დროს, რაც მისი გეოგრაფიული მდგომარეობით იყო განპირობებული. კერძოდ, საომარი მოქმედებების შემდგომ ენგურჰესის კაშხალი და სადერივაციო გვირაბის ნაწილი საქართველოს კონტროლირებად ტერიტორიაზე დარჩა, ხოლო მიწისქვეშა გვირაბი და აგრეგატები, რომლის საშუალებითაც ხდება ელექტროენერგიის გამომუშავება, საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების კონტროლის მიღმა აღმოჩნდა. ამის მიუხედავად, ენგუჰესს ფუნქციონირება ფაქტობრივად არ შეუწყვეტია, რაც უპირველეს ყოვლისა, ენგურჰესის ერთგული და მამაცი თანამშრომლების დამსახურება იყო, რომლებმაც შეიარაღებული მოქმედებების დროსაც არ დატოვეს სადგური.[5]
თავის მხრივ, ენგურჰესის სტრატეგიული მნიშვნელობა კარგად ჰქონდა გათავისებული სეპარატისტულ მხარეს, რამდენადაც ენგურჰესი წარმოადგენდა ფაქტობრივად ერთადერთ მსხვილ ენერგოგენერაციის წყაროს აფხაზებისთვის და მათთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო სადგურის ფუნქციონირების შენარჩუნება.[6] გარდა ენგურჰესისა, აფხაზეთში ფუნქციონირებს მხოლოდ სოხუმის ჰიდროელექტროსადგური, რომლის დადგმული სიმძლავრე 18.9 მეგავატია.[7]
შეიარაღებული მოქმედებების დასრულების შემდგომ აფხაზები ენგურჰესის პერსონალს დაჰპირდნენ, რომ მათ უსაფრთხოებას საფრთხე არ შეექმნებოდა და შეეძლოთ, უკვე წასული თანამშრომლებიც დაებრუნებინათ.[8] აღნიშნული, ბუნებრივია განპირობებული იყო არა კეთილი ნებით, არამედ აფხაზების პრაგმატული მიდგომით, რადგანაც ენგურჰესის მიერ გამომუშავებულ ენერგოგენერაციას მათთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა. შესაბამისად, პრაგმატულმა მიდგომამ როგორც აფხაზების, ისე საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან ხელი შეუწყო ენგურჰესის შეუფერხებლად ფუნქციონირების პროცესს, რაც კონფლიქტის პირობებში თანამშრომლობის დადებით გამოცდილებად უნდა ჩაითვალოს.
შეთანხმება აფხაზებსა და ქართველებს შორის ენგურჰესის თაობაზე
1996-1997 წლებში დაიდო არაფორმალური შეთანხმება აფხაზეთის დე-ფაქტო ხელისუფლებასა და საქართველოს ხელისუფლებას შორის, რომლის მიხედვითაც ენგურჰესის გამომუშავების 40 %-ს აფხაზეთი მიიღებდა, ხოლო 60%-ს დანარჩენი საქართველო, რაც იმ დროს გამყოფი ხაზის სხვადასხვა მხარეს დარჩენილი აქტივების შეფასებულ ღირებულებას შეესაბამებოდა.[9] აფხაზეთი ელექტროენერგიას იღებდა უსასყიდლოდ, იმის სანაცვლოდ, რომ უზრუნველყოფა საქართველოს ხელისუფლების თავისუფალ წვდომას ჰიდროელექტროსადგურთან. ამასთანავე, ფაქტობრივად აღიარებდა, რომ ჰიდროელექტროსადგური წარმოადგენდა საქართველოს სახელმწიფოს საკუთრებას.[10] შესაბამისად, ზემოხსენებული შეთანხმების შემდგომ სადგურის ოპერირების, კაპიტალური თუ მიმდინარე შეკეთების ფინანსურ ხარჯებს საქართველოს კონტროლირებულ ტეროტირიაზე მცხოვრები ელექტროენერგიის მომხმარებლები და სახელმწიფო ბიუჯეტი ანაზღაურებს.[11]
სიტუაციამ განსხვავებული დინამიკა შეიძინა 2008 წლის რუსეთის ფედერაციის აგრესიისა და აგრესორი ძალის მიერ საქართველოს ტერიტორიების ოკუპაციის შემდეგ. 2008 წლის დეკემბერში, როგორც გარკვეული წყაროებიდან დგინდება, საქართველოს ხელისუფლება მოლაპარაკებებს აწარმოებდა რუსულ კომპანია INTER-RAO-სთან ენგურჰესის მართვის თაობაზე, რაც აიხსნებოდა იმით, რომ საქართველოს ხელისუფლება თვლიდა, INTER-RAO უკეთეს პირობებს სთავაზობდა მათ, ვიდრე 1996-1997 წლების შეთანხმება ითვალისწინებდა. [12] თუმცა, მოლაპარაკებების თაობაზე ინფორმაციის გასაჯაროვებას ქართული საზოგადოების უკმაყოფილება მოჰყვა, თავის მხრივ, აფხაზები გააღიზიანა იმ ფაქტმა, რომ რუსეთი მათ ზურგს უკან აწარმოებდა ქართველებმა მოლაპარაკებებს. შედეგად მოლაპარაკებები აღარ გაგრძელებულა და დღემდე მოქმედებს ენგურჰესის თაობაზე დადებული პირველადი შეთანხმება.
უნდა აღინიშნოს, რომ სიტყვიერი შეთანხმება, რის მიხედვითაც ენგურის კასკადის (ენგურჰესი, ვარდნილჰესი) გამომუშავება აფხაზეთსა და დანარჩენ საქართველოს შორის 40/60 პროპორციით უნდა განაწილდეს, წლების განმავლობაში იყო დარღვეული და აფხაზეთს ელექტროენერგია ფაქტობრივად შეუზღუდავად მიჰქონდა. უფრო მეტიც, პერიოდულად საქართველო რუსეთიდან ყიდულობდა ელექტროენერგიას აფხაზეთში დეფიციტის დასაფარავად.[14] განსაკუთრებით პრობლემა გაამწვავა აფხაზეთში უკონტროლო კრიპტომაინინგმა. იმის გათვალისწინებით, რომ აფხაზეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი არ იყო გამრიცხველიანებული და აფხაზები ფაქტობრივად ელექტროენერგიას უფასოდ იღებენ, აღნიშნულმა შექმნა სასათბურე პირობები უკონტროლო კრიპტომაინინგისთვის.[15] უკანასკნელ პერიოდში დინამიკა გარკვეულწილად შეიცვალა, დაიწყო აქტიური გამრიცხველიანება და კრიპტო მაინინგი ქარხნების ნაწილიც დაიხურა, თუმცა, აფხაზეთში ენერგოსისტემა მაინც მნიშვნელოვანი გამოწვევები წინაშეა. [16]
ამასთანავე, გარკვეული ექსპერტული მოსაზრებით, განვლილ პერიოდში სადგურის რეაბილიტაციაში ჩადებულმა თანხებმა, სავარაუდოდ, მნიშვნელოვნად შეცვალა აქტივების პირვანდელი განაწილება ქართული მხარის სასარგებლოდ, რაც ამავე ექსპერტული მოსაზრებით, უნდა აისახებოდეს ელექტროენერგიის განაწილებაზე. [17]
1996-1997 წლებში დაიდო არაფორმალური შეთანხმება აფხაზეთის დე-ფაქტო ხელისუფლებასა და საქართველოს ხელისუფლებას შორის, რომლის მიხედვითაც ენგურჰესის გამომუშავების 40 %-ს აფხაზეთი მიიღებდა, ხოლო 60%-ს დანარჩენი საქართველო, რაც იმ დროს გამყოფი ხაზის სხვადასხვა მხარეს დარჩენილი აქტივების შეფასებულ ღირებულებას შეესაბამებოდა.[9] აფხაზეთი ელექტროენერგიას იღებდა უსასყიდლოდ, იმის სანაცვლოდ, რომ უზრუნველყოფა საქართველოს ხელისუფლების თავისუფალ წვდომას ჰიდროელექტროსადგურთან. ამასთანავე, ფაქტობრივად აღიარებდა, რომ ჰიდროელექტროსადგური წარმოადგენდა საქართველოს სახელმწიფოს საკუთრებას.[10] შესაბამისად, ზემოხსენებული შეთანხმების შემდგომ სადგურის ოპერირების, კაპიტალური თუ მიმდინარე შეკეთების ფინანსურ ხარჯებს საქართველოს კონტროლირებულ ტეროტირიაზე მცხოვრები ელექტროენერგიის მომხმარებლები და სახელმწიფო ბიუჯეტი ანაზღაურებს.[11]
სიტუაციამ განსხვავებული დინამიკა შეიძინა 2008 წლის რუსეთის ფედერაციის აგრესიისა და აგრესორი ძალის მიერ საქართველოს ტერიტორიების ოკუპაციის შემდეგ. 2008 წლის დეკემბერში, როგორც გარკვეული წყაროებიდან დგინდება, საქართველოს ხელისუფლება მოლაპარაკებებს აწარმოებდა რუსულ კომპანია INTER-RAO-სთან ენგურჰესის მართვის თაობაზე, რაც აიხსნებოდა იმით, რომ საქართველოს ხელისუფლება თვლიდა, INTER-RAO უკეთეს პირობებს სთავაზობდა მათ, ვიდრე 1996-1997 წლების შეთანხმება ითვალისწინებდა. [12] თუმცა, მოლაპარაკებების თაობაზე ინფორმაციის გასაჯაროვებას ქართული საზოგადოების უკმაყოფილება მოჰყვა, თავის მხრივ, აფხაზები გააღიზიანა იმ ფაქტმა, რომ რუსეთი მათ ზურგს უკან აწარმოებდა ქართველებმა მოლაპარაკებებს. შედეგად მოლაპარაკებები აღარ გაგრძელებულა და დღემდე მოქმედებს ენგურჰესის თაობაზე დადებული პირველადი შეთანხმება.
უნდა აღინიშნოს, რომ სიტყვიერი შეთანხმება, რის მიხედვითაც ენგურის კასკადის (ენგურჰესი, ვარდნილჰესი) გამომუშავება აფხაზეთსა და დანარჩენ საქართველოს შორის 40/60 პროპორციით უნდა განაწილდეს, წლების განმავლობაში იყო დარღვეული და აფხაზეთს ელექტროენერგია ფაქტობრივად შეუზღუდავად მიჰქონდა. უფრო მეტიც, პერიოდულად საქართველო რუსეთიდან ყიდულობდა ელექტროენერგიას აფხაზეთში დეფიციტის დასაფარავად.[14] განსაკუთრებით პრობლემა გაამწვავა აფხაზეთში უკონტროლო კრიპტომაინინგმა. იმის გათვალისწინებით, რომ აფხაზეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი არ იყო გამრიცხველიანებული და აფხაზები ფაქტობრივად ელექტროენერგიას უფასოდ იღებენ, აღნიშნულმა შექმნა სასათბურე პირობები უკონტროლო კრიპტომაინინგისთვის.[15] უკანასკნელ პერიოდში დინამიკა გარკვეულწილად შეიცვალა, დაიწყო აქტიური გამრიცხველიანება და კრიპტო მაინინგი ქარხნების ნაწილიც დაიხურა, თუმცა, აფხაზეთში ენერგოსისტემა მაინც მნიშვნელოვანი გამოწვევები წინაშეა. [16]
ამასთანავე, გარკვეული ექსპერტული მოსაზრებით, განვლილ პერიოდში სადგურის რეაბილიტაციაში ჩადებულმა თანხებმა, სავარაუდოდ, მნიშვნელოვნად შეცვალა აქტივების პირვანდელი განაწილება ქართული მხარის სასარგებლოდ, რაც ამავე ექსპერტული მოსაზრებით, უნდა აისახებოდეს ელექტროენერგიის განაწილებაზე. [17]
ენგურჰესის რეაბილიტაცია
საქართველოში არსებული ეკონომიკური კრიზისის პირობებში საკმარისი ფინანსების არარსებობის მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენდა სარემონტო და სარეაბილიტაციო სამუშაოების ჩატარება. 1995 წელს საქართველოს მთავრობის თხოვნით საერთაშორისო ექსპერტების მიერ მოხდა ენგურჰესის მდგომარეობის შეფასება. ექსპერტების შეფასებით, ენგურჰესი იმყოფებოდა უმძიმეს მდგომარეობაში, მათ შორის ტექნიკური უზრუნველყოფის საშუალებების ნაწილი მოპარული იყო.[18] აღნიშნულ პერიოდში თანდათანობით უარესდებოდა მოწყობილებების ტექნიკური მდგომარეობა და სადგური 2000-იანი წლების დასაწყისისთვის გადაუდებელ რეაბილიტაციას საჭიროებდა.[19] ენგურჰესის რეაბილიტაციის ფართომასშტაბიანი რეაბილიტაციის პროექტი 2003-2014 წლებში საქართველოს მთავრობისა და ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის (EBRD) მხარდაჭერით განხორციელდა. სარეაბილიტაციო სამუშაო განხორციელდა აგრეთვე 2020-2021 წლებში.
ფინანსების მოძიების თვალსაზრისით განსაკუთრებულ გამოწვევას ენგურჰესის კონფლიქტურ ზონაში მდებარეობა წარმოადგენდა. საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებისთვის პრობლემური იყო ოკუპირებულ ტერიტორიაზე არსებული ობიექტების რეაბილიტაციისთვის ფინანსების გამოყოფა. თუმცა, EBRD აღმოჩნდა ის ორგანიზაცია, რომელმაც გაიღო რისკი და მიიღო გადაწყვეტილება, რომ პროექტი დაეფინანსებინა. EBRD-ის გარდა შემდგომ პერიოდში ენგურჰესის რეაბილიტაციისთვის თანხები გამოყვეს აგრეთვე ევროკომისიამ, ევროპის საინვესტიციო ბანკმა (EIB), იაპონიის მთავრობამ, რეკონსტრუქციის საკრედიტო ბანკმა (KfW) და საქართველოს მთავრობამ.[20] აღსანიშნავია, რომ რეაბილიტაციის შემდგომ მნიშვნელოვნად შემცირდა ავარიული გამორთვების რაოდენობა, ელექტროენერგიის დანაკარგი და გაუმჯობესდა სადგურის უსაფრთხოება, აგრეთვე გაიზარდა სადგურის ენერგეტიკული პოტენციალი. ენგურჰესის რეაბილიტაციის მეხუთე ფაზის სამუშაოები, 2024 წელს დაიწყო და 2027 წელს უნდა დასრულდეს. მეხუთე ფაზის დასრულების შემდგომ, თუ ფორს-მაჟორული საჭიროება არ იარსებებს, ენგურჰესს კაპიტარული რემონტი 15-20 წლის განმავლობაში აღარ დასჭირდება და სადგური მიმდინარე რემონტების რეჟიმში გადავა.[21]
საქართველოში არსებული ეკონომიკური კრიზისის პირობებში საკმარისი ფინანსების არარსებობის მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენდა სარემონტო და სარეაბილიტაციო სამუშაოების ჩატარება. 1995 წელს საქართველოს მთავრობის თხოვნით საერთაშორისო ექსპერტების მიერ მოხდა ენგურჰესის მდგომარეობის შეფასება. ექსპერტების შეფასებით, ენგურჰესი იმყოფებოდა უმძიმეს მდგომარეობაში, მათ შორის ტექნიკური უზრუნველყოფის საშუალებების ნაწილი მოპარული იყო.[18] აღნიშნულ პერიოდში თანდათანობით უარესდებოდა მოწყობილებების ტექნიკური მდგომარეობა და სადგური 2000-იანი წლების დასაწყისისთვის გადაუდებელ რეაბილიტაციას საჭიროებდა.[19] ენგურჰესის რეაბილიტაციის ფართომასშტაბიანი რეაბილიტაციის პროექტი 2003-2014 წლებში საქართველოს მთავრობისა და ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის (EBRD) მხარდაჭერით განხორციელდა. სარეაბილიტაციო სამუშაო განხორციელდა აგრეთვე 2020-2021 წლებში.
ფინანსების მოძიების თვალსაზრისით განსაკუთრებულ გამოწვევას ენგურჰესის კონფლიქტურ ზონაში მდებარეობა წარმოადგენდა. საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებისთვის პრობლემური იყო ოკუპირებულ ტერიტორიაზე არსებული ობიექტების რეაბილიტაციისთვის ფინანსების გამოყოფა. თუმცა, EBRD აღმოჩნდა ის ორგანიზაცია, რომელმაც გაიღო რისკი და მიიღო გადაწყვეტილება, რომ პროექტი დაეფინანსებინა. EBRD-ის გარდა შემდგომ პერიოდში ენგურჰესის რეაბილიტაციისთვის თანხები გამოყვეს აგრეთვე ევროკომისიამ, ევროპის საინვესტიციო ბანკმა (EIB), იაპონიის მთავრობამ, რეკონსტრუქციის საკრედიტო ბანკმა (KfW) და საქართველოს მთავრობამ.[20] აღსანიშნავია, რომ რეაბილიტაციის შემდგომ მნიშვნელოვნად შემცირდა ავარიული გამორთვების რაოდენობა, ელექტროენერგიის დანაკარგი და გაუმჯობესდა სადგურის უსაფრთხოება, აგრეთვე გაიზარდა სადგურის ენერგეტიკული პოტენციალი. ენგურჰესის რეაბილიტაციის მეხუთე ფაზის სამუშაოები, 2024 წელს დაიწყო და 2027 წელს უნდა დასრულდეს. მეხუთე ფაზის დასრულების შემდგომ, თუ ფორს-მაჟორული საჭიროება არ იარსებებს, ენგურჰესს კაპიტარული რემონტი 15-20 წლის განმავლობაში აღარ დასჭირდება და სადგური მიმდინარე რემონტების რეჟიმში გადავა.[21]
ენგურჰესის უნიკალური როლი ენერგეტიკულ სისტემაში
ენგურჰესის როლი წარმოუდგენლად დიდია ენერგეტიკული სისტემის სტაბილიზაციის თვალსაზრისით, რამდენადაც კრიზისულ მომენტებში შეუძლია ელექტროენერგიის გამომუშავების მნიშვნელოვნად გაზრდა ან შემცირება. ენგურჰესის მიერ ელექტროენერგიის გამომუშავება გენერაციის სხვა ობიექტებთან, მათ შორის, მცირე ჰესებთან შედარებით ბევრად ხარჯეფექტურია და იაფი ელექტრონენერგიის წყაროს წარმოადგენს.
იმ პირობებში, როდესაც მსოფლიო აქტიურად გადადის განახლებად ენერგიაზე და საქართველოს ენერგოგენერაციაში მზისა და ქარის განახლებადი ენერგიების წილის მნიშვნელოვნად გაზრდაა დაგეგმილი, ენგურჰესის ფუნქცია და მნიშვნელობა კიდევ უფრო იზრდება. გამომდინარე იქიდან, რომ ქარისა და მზის ენერგიას ცვალებადი ხასიათი აქვს, დღე-ღამის სხვადასხვა პერიოდში მნიშვნელოვნად განსხვავდება გამომუშავებული ელექტროენერგიის რაოდენობა, სისტემის სტაბილიზაციისთვის კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ისეთი გენერაციის ობიექტების არსებობა, როგორიც ენგურჰესია, რომელსაც აქვს უნარი, რომ მზისა და ქარის არასტაბილური ენერგია დააბალანსოს და უზრუნველყოს საქართველოს ელექტროსისტემის სტაბილურობა.[22]
ენგურჰესის უნიკალურობას მნიშვნელოვნად განაპირობს ასევე ის ფაქტორი, რომ საქართველოში არ არსებობს ისეთი ადგილი, სადაც ენგურჰესის მასშტაბის მქონე ჰიდროელექტროსადგურის აშენება იქნება შესაძლებელი.[23] ისეთი პოტენციური ენერგოობიექტები, როგორიცაა ხუდონჰესი, ნენსკრაჰესი ნამახვანჰესი ახლოსაც ვერ მოვა ენგურჰესის გამომუშავებასთან. ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში არსებული მცირე ჰესების დადგმული ჯამური სიმძლავრე და გამომუშავება მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ენგურჰესის ჰიდროელექტროსადგურს.
ენგურჰესის როლი წარმოუდგენლად დიდია ენერგეტიკული სისტემის სტაბილიზაციის თვალსაზრისით, რამდენადაც კრიზისულ მომენტებში შეუძლია ელექტროენერგიის გამომუშავების მნიშვნელოვნად გაზრდა ან შემცირება. ენგურჰესის მიერ ელექტროენერგიის გამომუშავება გენერაციის სხვა ობიექტებთან, მათ შორის, მცირე ჰესებთან შედარებით ბევრად ხარჯეფექტურია და იაფი ელექტრონენერგიის წყაროს წარმოადგენს.
იმ პირობებში, როდესაც მსოფლიო აქტიურად გადადის განახლებად ენერგიაზე და საქართველოს ენერგოგენერაციაში მზისა და ქარის განახლებადი ენერგიების წილის მნიშვნელოვნად გაზრდაა დაგეგმილი, ენგურჰესის ფუნქცია და მნიშვნელობა კიდევ უფრო იზრდება. გამომდინარე იქიდან, რომ ქარისა და მზის ენერგიას ცვალებადი ხასიათი აქვს, დღე-ღამის სხვადასხვა პერიოდში მნიშვნელოვნად განსხვავდება გამომუშავებული ელექტროენერგიის რაოდენობა, სისტემის სტაბილიზაციისთვის კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ისეთი გენერაციის ობიექტების არსებობა, როგორიც ენგურჰესია, რომელსაც აქვს უნარი, რომ მზისა და ქარის არასტაბილური ენერგია დააბალანსოს და უზრუნველყოს საქართველოს ელექტროსისტემის სტაბილურობა.[22]
ენგურჰესის უნიკალურობას მნიშვნელოვნად განაპირობს ასევე ის ფაქტორი, რომ საქართველოში არ არსებობს ისეთი ადგილი, სადაც ენგურჰესის მასშტაბის მქონე ჰიდროელექტროსადგურის აშენება იქნება შესაძლებელი.[23] ისეთი პოტენციური ენერგოობიექტები, როგორიცაა ხუდონჰესი, ნენსკრაჰესი ნამახვანჰესი ახლოსაც ვერ მოვა ენგურჰესის გამომუშავებასთან. ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში არსებული მცირე ჰესების დადგმული ჯამური სიმძლავრე და გამომუშავება მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ენგურჰესის ჰიდროელექტროსადგურს.
ქართულ-აფხაზური თანამშრომლობის იშვიათი წარმატებული გამოცდილება
ენგურჰესის როლი აგრეთვე საკმაოდ მნიშვნელოვანია კონფლიქტის ტრანსფორმაციის მიმართულებით და ხელს უწყობს საზოგადოებებს შორის ნდობის აღდგენის პროცესს. ენგურჰესი წარმოადგენს ადგილს, სადაც ქართველი და აფხაზი ენეგეტიკოსები მუდმივად თანამშრომრობენ. ქართულ-აფხაზური შეხვედრები იმართება არა მხოლოდ ენერგეტიკოსების დონეზე, არამედ უფრო ფართო შემადგენლობითაც. აღნიშნული პროცესი ხელს უწყობს ადამიანური ურთიერთობების გაუმჯობესებას, რასაც თავისი წვლილი შეაქვს შერიგებისა და მშვიდობის მშენებლობის პროცესში.
მიუხედავად იმისა, რომ ენგურჰესთან დაკავშირებით არსებული შეთანხმებები აზრთა სხვადასხვაობის და გარკვეული კრიტიკის საგანია, ეჭვგარეშეა ადამიანური ურთიერთობების და წარმატებული თანამშრომლობის გამოცდილების მნიშვნელობა, რამდენადაც ენგურჰესი შესაძლოა იქცეს ერთგვარ მოდელად იმისა, თუ როგორ შეიძლება ქართველებმა და აფხაზებმა კონსტრუქციული თანამშრომლობით განახორციელონ საერთო საქმე.
ნებისმიერ ეტაპზე, მაშინ როდესაც საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა აღდგება, აუცილებელია, რომ შევქმნათ ჰარმონიული თანაცხოვრებისთვის აუცილებელი პირობები და წარმატებულ გამოცდილებებს ამ პროცესში მნიშვნელოვანი როლი ექნება, ენგურჰესი კი სწორედ ერთ-ერთ ასეთ ადგილს წარმოადგენს.
ენგურჰესის როლი აგრეთვე საკმაოდ მნიშვნელოვანია კონფლიქტის ტრანსფორმაციის მიმართულებით და ხელს უწყობს საზოგადოებებს შორის ნდობის აღდგენის პროცესს. ენგურჰესი წარმოადგენს ადგილს, სადაც ქართველი და აფხაზი ენეგეტიკოსები მუდმივად თანამშრომრობენ. ქართულ-აფხაზური შეხვედრები იმართება არა მხოლოდ ენერგეტიკოსების დონეზე, არამედ უფრო ფართო შემადგენლობითაც. აღნიშნული პროცესი ხელს უწყობს ადამიანური ურთიერთობების გაუმჯობესებას, რასაც თავისი წვლილი შეაქვს შერიგებისა და მშვიდობის მშენებლობის პროცესში.
მიუხედავად იმისა, რომ ენგურჰესთან დაკავშირებით არსებული შეთანხმებები აზრთა სხვადასხვაობის და გარკვეული კრიტიკის საგანია, ეჭვგარეშეა ადამიანური ურთიერთობების და წარმატებული თანამშრომლობის გამოცდილების მნიშვნელობა, რამდენადაც ენგურჰესი შესაძლოა იქცეს ერთგვარ მოდელად იმისა, თუ როგორ შეიძლება ქართველებმა და აფხაზებმა კონსტრუქციული თანამშრომლობით განახორციელონ საერთო საქმე.
ნებისმიერ ეტაპზე, მაშინ როდესაც საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა აღდგება, აუცილებელია, რომ შევქმნათ ჰარმონიული თანაცხოვრებისთვის აუცილებელი პირობები და წარმატებულ გამოცდილებებს ამ პროცესში მნიშვნელოვანი როლი ექნება, ენგურჰესი კი სწორედ ერთ-ერთ ასეთ ადგილს წარმოადგენს.
[1]https://www.engurhesi.ge/ka/page/6%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%90
[2] T. Sabonis-Helf, Georgian Energy: Sectors, Security & Strategies, Georgian Foundation for Strategic and International Studies, 2022, 120.
[3] გ. ჩოგოვაძე, ნ. ჩიხლაძე, გ. ყიასაშვილი, საქართველოს ელექტროენერგეტიკის ისტორია, 1998, 29.
[4] შ. ბურსულაია, ენგურჰესი 45, 2023, 26.
[5] ibid, 26.
[6] ibid, 4.
[7] https://openinframap.org/stats/area/Georgia/plants
[8] https://www.engurhesi.ge/ka/page/25-%E1%83%94%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90
[9] მ. მარგველაშვილი ენგურჰესი და აფხაზეთის ენერგომოხმარება ენერგეტიკული და ეროვნული უსაფრთხოების გამოწვევა, მსოფლიო გამოცდილება საქართველოსთვის (WEG), 2017, 104.
[10] Sabonis (2), 123.
[11] მარგველაშვილი (9), 105.
[12] Sabonis (2), 124.
[14] მ. მარგველაშვილი, გ. მუხიგულიშვილი, თ. კვარაცხელია, მ. ფარცვანია, რუსეთ-უკრაინის ომის გავლენა საქართველოს ენერგეტიკულ უსაფრთხოებაზე მოკლევადიან პერსპექტივაში, მსოფლიო გამოცდილება საქართველოსთვის (WEG) 2022, 6.
[15] ibid, 11.
[16] Abkhazia's Energy Sector: Progress and Challenges Detailed by Minister Nanba, https://abkhazworld.com/aw/current-affairs/2734-abkhazia-s-energy-sector.
[17] მარგველაშვილი (9), 105.
[18] T. Sabonis-Helf, “The Future of Hydropower in the Country of Georgia,” Hydro Review, 2017.
[19] ბურსულაია (4) 42.
[20] ibid, 52.
[21] ibid, 60.
[22] საქართველოს სახელმწიფოს ენერგეტიკული პოლიტიკა, საქართველოს პარლამენტის დადგენილება, 4349-XIVმს-Xმპ, 2024, 21.
[23] ბურსულაია (4) 5.
[2] T. Sabonis-Helf, Georgian Energy: Sectors, Security & Strategies, Georgian Foundation for Strategic and International Studies, 2022, 120.
[3] გ. ჩოგოვაძე, ნ. ჩიხლაძე, გ. ყიასაშვილი, საქართველოს ელექტროენერგეტიკის ისტორია, 1998, 29.
[4] შ. ბურსულაია, ენგურჰესი 45, 2023, 26.
[5] ibid, 26.
[6] ibid, 4.
[7] https://openinframap.org/stats/area/Georgia/plants
[8] https://www.engurhesi.ge/ka/page/25-%E1%83%94%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90
[9] მ. მარგველაშვილი ენგურჰესი და აფხაზეთის ენერგომოხმარება ენერგეტიკული და ეროვნული უსაფრთხოების გამოწვევა, მსოფლიო გამოცდილება საქართველოსთვის (WEG), 2017, 104.
[10] Sabonis (2), 123.
[11] მარგველაშვილი (9), 105.
[12] Sabonis (2), 124.
[14] მ. მარგველაშვილი, გ. მუხიგულიშვილი, თ. კვარაცხელია, მ. ფარცვანია, რუსეთ-უკრაინის ომის გავლენა საქართველოს ენერგეტიკულ უსაფრთხოებაზე მოკლევადიან პერსპექტივაში, მსოფლიო გამოცდილება საქართველოსთვის (WEG) 2022, 6.
[15] ibid, 11.
[16] Abkhazia's Energy Sector: Progress and Challenges Detailed by Minister Nanba, https://abkhazworld.com/aw/current-affairs/2734-abkhazia-s-energy-sector.
[17] მარგველაშვილი (9), 105.
[18] T. Sabonis-Helf, “The Future of Hydropower in the Country of Georgia,” Hydro Review, 2017.
[19] ბურსულაია (4) 42.
[20] ibid, 52.
[21] ibid, 60.
[22] საქართველოს სახელმწიფოს ენერგეტიკული პოლიტიკა, საქართველოს პარლამენტის დადგენილება, 4349-XIVმს-Xმპ, 2024, 21.
[23] ბურსულაია (4) 5.
